Po miesiącach głodu, chłodu i nieurodaju przychodził moment, w którym należało pożegnać nieprzychylną zimę. Sposobem na to był obrzęd Topienia Marzanny, kukły utożsamianej z całym złem zimowej pory roku. Z Marzanny odradzała się Dziewanna, która w formie zielonego goika symbolizowała wiosnę i nowe życie.
Delikatne płatki śniegu spadające z nieba, oprószone mlecznym puchem krajobrazy, białe, zimowe szaleństwo… Niestety nie zawsze tak wygląda zimowa pora roku. Po kilku miesiącach tej faktycznej zimy, czyli szarugi, pluchy i deficytu słońca, odczuwamy chęć wypędzenia zimy i przywitania budzącej nas i świat do życia wiosny. Dziś na wiosnę czekamy ze spokojem, dobrze przecież wiemy, że na pewno nadejdzie. Warto jednak spróbować przywołać wiosnę na sposób tych, dla których nadejście wiosny nie było tak oczywiste. Stanowiło tym samym najbardziej wyczekiwany i kluczowy momentem w roku.
Mieszkancy Śląska, a także innych części Polski południowej czy Wielkopolski, mieli swój sprawdzony sposób na odpędzenie złej zimy. Był to obrzęd Topienia Marzanny, kukły utożsamianej z zimą, chorobami, głodem oraz śmiercią. Nieodłączną częścią tego zwyczaju było przywitanie nadchodzącej wiosny kolorowym goikiem (gaikiem, maikiem) będącym symbolem budzącego się życia.
Marzanna - bogini, która niesie śmierć, za którą stoi życie
Źródła obrzędu topienia Marzanny odnajdujemy w pogańskich obyczajach dawnej Słowiańszczyzny. Okres równonocy wiosennej i zwycięstwa sił słońca nad siłami mroku, był niezwykle istotny dla dawnych mieszkańców Polski.
Marzanna jest boginią, z którą mają problem nawet największe autorytety słowiańskiej mitologii. Jest to postać, która utożsamia zło, mrok i śmierć, przy czym za nimi zaraz jawi się światło i życie. Tak jak po zimie przychodzi wiosna. Marzanna utożsamia cały cykl przyrody, czas jej zimowego uśpienia oraz okres wiosennego budzenia się do życia. Bogini uosabia przenikanie się życia i śmierci, płodności i nieurodzaju, zimy i wiosny.
Imię Marzanny pochodzi najprawdopodobniej od słowa mor, mara, zmora (śmierć). Stąd pojawiają się różnorakie odmiany jej imienia jak: Mara, Magdalena, Mora, Morana, Morena, Marena, a także Śmiertka, Śmierć, Śmiercicha. Śmiertuska, czy jak w okolicach Żywca Śmierztka.
Marzanna stanowi przeciwieństwo Jaryły, słowiańskiego boga płodności i wiosny. Kilkudniowe święto jego imienia, Jare Gody, rozpoczynało się w dzień równonocy wiosennej. Obrzędowość święta opierała się na rytuałach żegnania zimy i witania wiosny. Jednym ze zwyczajów było palenie lub topienie słomianej kukły Marzanny. Choć nie zachowały się opisy pogańskich zwyczajów związanych z Marzanną, przyjmuje się, że obrzęd topienia kukły Marzanny jest ich pozostałością.
Podczas Jarych Godów zbierano również wierzbowe lub leszczynowe gałązki, które wraz z kwiatami tworzyły świąteczne wiechy.
Niektóre źródła nie utożsamiają Marzanny z pogańską boginią, a twierdzą, że jest to obrzęd średniowieczny, który miał chronić ludzi przed morową zarazą. Jednak podobieństwa tego zwyczaju występującego na całej Słowiańszczyżnie (Chechy, Słowacja, Ukraina, Łużyce, a nawet Niemcy i Francja) popierają tezę o jego przechrześcijańskich korzeniach.
W mitologii słowiańskiej w opozycji do Marzanny przedstawia się również Dziewannę, boginię wiosny, miłości oraz dzikiej przyrody. Choć nie zachowało się wiele informacji o Dziewannie, pojawia się ona często w staropolskiej kulturze, w pieśniach i zwyczajach. Najczęściej opisywana jest jako drugie, jasne oblicze Marzanny. Więcej o obliczach Marzanny przeczytasz w moim wpisie o tradycjach święta Matki Boskiej Zielnej.
„Za mej to jeszcze pamięci był ten obyczaj u nas jeszcze po wsiach, iż w białą niedzielę w poście topili bałwana, jeden ubrawszy snop konopi albo słomy w odzienie człowiecze, który wszystka wieś prowadziła, gdzie najbliżej było jakie jeziorko czy kałuża, tam zebrawszy z niego odzienie wrzucali do wody śpiewając żartobliwie: Śmierć się wije u płotu, szukający kłopotu etc. Potem najprędzej do domu od tego miejsca bieżali, który albo która się wtenczas powaliła albo powalił, wróżbę te mieli, iż tego roku umrze. Zwali tego bałwana Marzanna”
Marcin Bielski, również historyk i pisarz, w XVI w.
Słomiana kukła czy symbol śmierci?
Najstarsza wzmianka o zwyczaju Topienie Marzanny pochodzi już z XV wieku i została opisana przez Jana Długosza w swoich Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego pod rokiem 965:
„W Niedzielę środopostną kruszą bałwany. A że prawie po wszystkich miastach, miasteczkach i wsiach znaczniejszych Polskich, znajdowały się obrazy bożków, bogiń, bałwany i gaje, które nie tak prędko i skwapliwie wycinano i kruszono, jak nakazał był Xiąże Mieczysław; przeto siódmy dzień Marca został wyznaczony przez Mieczysława do skruszenia i zniweczenia ich po wszystkich ziemiach Polskich. [...] To bożków, bogiń i bałwanów kruszenie i topienie, wtenczas wykonane w niektórych Polskich wsiach, wyobrażają do dziś dnia, wznosząc na długich drzewcach obrazy Dziewanny i Marzanny, i rzucając i topiąc je w bagnach w Niedzielę środopostną, i dotąd u Polaków nie ustało wykonanie obrządku tego według starodawnego zwyczaju”
W XVI wieku o Marzannie pisze także kronikarz Joachim Bielski:
„W Wielkiej Polsce i Szląsku siódmego dnia marca topią marzannę, ubrawszy jako niewiastę”.
Tradycyjnie zwyczaj żegnania zimy miał miejsce w czwartą niedzielę Wielkiego Postu, czyli Środopostną, zwaną także Laetare, Białą, Czarną lub Śmiertną. Corno niedziela przypada na najbliższą niedzielę po równonocy wiosennej, czyli 14 dni przed Wielkanocą.
Marzanna to kukła (bałwan) przygotowana z uformowanego pęku słomy, rzadziej konopi i osadzona na żerdzi. Ubrana była najczęściej w strój panny młodej czy druhny weselnej odpowiedni do regionu (opolski, góralski, cieszyński). Najczęściej była to biała koszula, kwiecista spódnica, gorset, fartuch, korale, wianek, jasna peruka. Zdarzało się że była odziana po prostu w białe, płócienne szaty, całun. Wynoszona była zawsze przez grupę kobiet oraz dorastających dziewcząt, które to niosły ją uroczyście trzymając kukłę ponad głowami i obchodziły wpierw całą wieś śpiewając przy tym specjalne pieśni.
Potem Marzanna była wynoszona ze wsi, co symbolizowało odejście zła kojarzonego z zimą, chorobą i śmiercią. Bywało, że z Marzanną obchodziło się wieś w ciągu dnia, ale odprowadzanie kukły poza wieś odbywało się już po zmroku.
W czasach najdawniejszych zwyczaj Marzanny odprawiany był głównie przez dorosłych, jednak z czasem, być może z powodu zmniejszenia się wagi tego zwyczaju i ludowej wiary, dołączały również młodzież i dzieci. Po zajściu na wybrane miejsce poza wsią, wpierw zdzierano z kukły ubranie, a następnie wrzucano ją do wody. Mogła to być rzeka lub staw, czasami jednak wystarczyła większa kałuża czy błoto. Kukła najczęściej była topiona lub podpalana a potem topiona, jednak tam, gdzie nie było dostępu do wody była tylko palona. Opisane są również przypadki wynoszenia Marzanny ze wsi, rozbierania jej ze stroju oraz rozdzierania jej słomianych części i rozrzucania po polu.
Ówczesne przesądy mówiły, że dzień Marzanny to dzień pechowy, w którym łatwo się utopić. Nie powinno się w ten dzień chrzcić dzieci. Wierzono, że pecha może przynieść zerknięcie Marzanny w okna odwiedzanych domów, a od dotknięcie utopionej w rzece pływającej Marzanny mogła uschnąć ręka. Należało również jak najszybciej odejść i powrócić do wsi, nie oglądając się za siebie. Upadek lub potknięcie w drodze powrotnej lub przybycie jako ostatni do wsi wróżyło chorobę lub śmierć w ciągu roku. Uważano, że im mniejszy kontakt z zaświatem, tym lepiej.
Warzyła żur marzana,
Oparzyła kolana,
Warzyła go pod szopą,
Mieszała go pończochą,
Warzyła go pod wozem,
Mieszała go powrozem,
Warzyła go pod gruszką,
Mieszała go pietruszką,
Warzyła go pod śliwą,
Mieszała go pokrzywą
Choć przygotowanie i noszenie Marzanny było zadaniem kobiet, na Śląsku mężczyźni przygotowywali również kukłę w męskiej postaci tak zwanego Marzanioka i z nim szli w orszaku. Męska kukła była najczęściej ubrana w podarte łachy.
Powrót z goikiem. Dzień dobry wiosno!
Po pożegnaniu zimy przychodziła pora na powitanie wiosny, czyli tak zwany powrót z goikiem. Była to nieodłączna część obrzędu Topienia Marzanny. Żegnając jedną porę roku, należało wszak przywitać tą następującą. A po zimie następowała wiosna. Witano ją oraz ogłaszano jej przybycie pochodem przez wieś z kolorowym goikiem.
Goik, inaczej gaik lub maik, symbolizujący wiosnę, najczęściej był małym zielonym drzewkiem, gałęzią lub ściętym szczytem drzewka. Najczęściej był to jałowiec, sosna, jodła, świerk lub brzózka. Maik zdobiono wstążkami, koralikami, kolorowymi wydmuszkami jaj, papierowymi kwiatami, później również bibułą. Był on potem triumfalnie wprowadzony do wsi na znak zwycięstwa wiosny nad złymi siłami zimy. W innych regionach nazywany był Nowym Latem, Latkiem, Lateczkiem, Latorośkiem ale również Dziewanną. Ważną częścią tego powrotnego orszaku z gaikiem było śpiewanie radosnych pieśni.
Nasz gaik zielony
Pięknie ustrojony.
Na naszym maiku
Malowane jajka,
Co je malowała
Nasza kaczmareczka.
Nasz maik zielony.
Pięknie przystrojony.
Na naszym maiku
Same złote pasy,
Cośmy nawieszały
W te najdroższe czasy.
W ten dzień dziewczęta uczestniczące w orszaku obdarowywane były różnymi datkami, z czego najczęstsze były jajka, słonina, ciasto lub drobne pieniądze. Moment obdarowywania różnił się. Mógł być to czas obchodzenia domostw we wsi z Marzanną lub już po powrocie z goikiem, kiedy ogłaszano nadejście wiosny.
Tak i w Polsce, jak i na Śląsku, obrzęd ten różnił się małymi szczegółami w zależności od regionu. We wielu wsiach przestrzegano społecznej hierarchii, odwiedzając z Marzanną najpierw domy proboszcza, sołtysa, nauczyciela, co zacniejszych gospodarzy. Czasami obrzucano Marzannę śniegiem lub błotem już w trakcie orszaku. Część wsi Górnego Śląska praktykowała zwyczaje jak np. wynoszenie Marzanny z domu, w którym ostatnio ktoś umarł, chrzczenie Marzanny w strumyku obok krzyża. W okolicach Gogolina symboliczną Marzanną stawała się choinka z Bożego Narodzenia, którą każdy mieszkaniec wsi wynosił z domu 21 marca i przystrojoną wrzucał do wody.
Topienie Marzanny jest zwyczajem kultywowanym do dziś. Jest właściwie jednym z niewielu obrzędów z tak długą historią, które są obecne do dnia dzisiejszego w miarę niezmienionej formie. Dziś, zwyczaj ten utracił już swój sakralny i magiczny charakter i jest dostosowany do teraźniejszej kultury. Być może z tego właśnie powodu był w stanie przetrwać do czasów obecnych. Wraz z zanikiem wierzeń ludowych, już od XIX wieku stawał się formą zabawy, a potem również próbą utrzymania ludowych zwyczajów. Na Śląsku znajdziemy dziś jeszcze wsi i miejscowości, gdzie ten zwyczaj jest nadal żywy, często wskrzeszony przez grupy lokalnych działaczy, jako forma integracji wśród mieszkańców oraz sposób na zachowanie lokalnych tradycji. Marzannę i Marzanioka utopimy np. w Brynicy, Dąbrowce Wielkiej, Borkach Małych, Samborowicach.
Zwyczaj topienia Marzanny jest przez wielu badaczy uważany za jeden z najstarszych oraz najciekawszych zwyczajów wiosennych oraz za fenomen na skalę europejską. Warto więc zrobić rekonesans okolicznych wsi i miasteczek sprawdzając czy w jakiejś rzece nie topi się Marzanny, lub po prostu przyjechać na Śląsk i uczestniczyć w tym pradawnym zwyczaju.
